Prof. Dr. Bilal Kunduracı'nın başkanlığını yaptığı Stratonikeia Antik Kenti heyeti, Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümünden Prof. Dr. Osman Kunduracı ve Dr. öğretim üyesi Nurcan Bahargel ile birlikte, bölgedeki evleri detaylı bir şekilde inceleyerek kültürel mirası kayda almaktadır. Bu çalışma, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan geleneksel konutların akademik anlamda korunması amacıyla gerçekleştiriliyor.
Geleneksel evler üzerine 30 yıldır çalışmalar yürüten Prof. Dr. Osman Kunduracı, Katrancı evlerinin mimari yapısı üzerinde dururken, Dr. Nurcan Bahargel'in "Muğla-Yatağan ilçesi Katrancı Köy evlerinden örnekler" adlı makalesi Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi'nde yayımlanmıştır. İki araştırmacı, Katrancı Mahallesi’nde toplam 42 evin varlığını belirterek, ilerleyen zamanlarda bu çalışmaları "Katrancı Evleri" adlı bir kitap olarak yayımlamayı planlamaktadırlar.
Katrancı evleri genelde iki katlı, öncelikle (dış sofalı) ve düz toprak damlı yapılar olarak dikkat çekmektedir. Tek ya da iki odalı plan düzeninde inşa edilen bu evlerin odaları sofanın arkasında yer almakta ve ön cephede kibet, dış sofa ve oda şeklinde bir plan düzeni hakimdir. Katrancı mahallesindeki evler, kullanılan taş ve ahşap malzemeleriyle süslemeleri orijinal olup özgünlüklerini korumaktadır. Dış cephe görüntüsü sade olan bu evlerin süslemeleri, iç donanım elemanlarında yoğun bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
Ahşap süslemeler genellikle kapılar, yüklükler, bombelikler, pencere kanatları ve tavanlar üzerinde sıkça görülmektedir. Oda kapıları iki ve çok bölümlü tablalar olarak dikkat çekerken, kapıların kanat yüzeyleri dikey ve yatay panolara bölünmüştür. Bu panolarda farklı süsleme motiflerine yer verilirken, kapıların ortasında sıkça kozalak motifinin bulunması dikkat çekmektedir. Kozalak motifi, bölgedeki insanların geçim kaynağı olan çam ağaçlarının kozalakları ile ilişkilendirilmektedir.
Aydın İli’nin Akçakaya mahallesinden gelen ustalar, ahşap oymacılığı ile kapılardaki ana kompozisyonları oluşturmuşlardır. Bu kompozisyonlarda yer alan motifler arasında tabanca, hançer, ay, yıldız ve baklava dilimi gibi figürler bulunmaktadır. Özellikle bölgedeki yetişen kozalak çiçeği ve yaprağı motifleri sıklıkla işlenmiştir.
Son 30 yıldır geleneksel evler üzerinde araştırmalar yapan Selçuk Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü'nden Prof. Dr. Osman Kunduracı, Katrancı Mahallesi’nin özgün dokusunu ve yapısını koruduğunu belirtmektedir. Ayrıca, bu bölgedeki evlerin genellikle tek bir avlunun içine yerleştirildiğini, yapımında kullanılan malzemelerin yerel kaynaklardan elde edildiğini açıklamaktadır. Evlerin alt katları genelde ahır ya da samanlık olarak kullanılırken, üst katlar oturma alanı olarak tercih edilmektedir. Düz toprak dam geleneği de hala devam etmektedir.
Dr. Nurcan Bahargel, Katrancı evlerinin ahşap süslemeleri üzerine yaptığı çalışmada, kapılardaki süsleme motiflerine dikkat çekmektedir. Özellikle evlerin kapılarında yer alan bitkisel, geometrik ve figürel süslemelerin yanı sıra, kozalak motifinin yer aldığı objelerin, bölgedeki insanın geçim kaynakları ile doğrudan ilişkili olduğunu vurgulamaktadır. Ahşap süslemelerde genellikle dantel gibi işlenmiş detayların bulunduğunu ve hançer motiflerinin, bölgenin özgün kimliğini yansıttığını dile getirmektedir.
Katrancı evleri, mimari açıdan zengin ve kültürel anlamda derin bir geçmişe sahip yapılar olarak, bölgenin tarihsel ve sosyolojik yapısını gözler önüne sermektedir. Bu evlerin korunması ve belgelenmesi, kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılması açısından büyük önem taşımaktadır.
